“The Social Dilemma”.......... नेटफ्लिक्स डॉक्युमेंटरी

PC : Google

 आपला रोजचा दिनक्रम काय असतो ? असे जर कोणी विचारले तर सहाजिकच उत्तर असते कि, अमुक- अमुक वाजता उठणे. त्यानंतर चहा- नाश्ता मग ऑफिस किंवा दररोजची कामे करायची. मग दुपारचे जेवण करून पुन्हा कामाला सुरूवात किंवा थोडी वामकुक्षी घ्यायची.  पुन्हा संध्याकाळचा चहा आणि रात्रीचे जेवण आणि अमुक वाजता झोपणे.

पण खरंच इतकाच असतो का आपला दिनक्रम ?

उत्तर : नाही........ अजिबात नाही.

आपल्या दिनक्रमाची पुन्हा उजळणी घेऊ.

सकाळी अमुक- अमुक वाजता उठल्यावर पहिला उश्याच्या बाजूला ठेवलेला मोबईलचे नोटिफिकेशन चेक करणे. रात्री झोपल्यापासूनचे काय काय सोशल मिडिया अपडेट आहेत. तिथे सहज अर्धा- एक तास घालवणे. नंतर चहा- नाश्ता करताना पुन्हा मोबाईलला बातम्या किंवा इतर अपडेट चेक करणे. ऑफिस किंवा दररोजचे कोणतेही काम करत असताना दर दहा ते पंधरा मिनिटांत सोशल मिडियाचे अपडेट बघत राहणे किंवा दिवसभर लॅपटॉपवर काम करत राहणे. दिवसातून कमीत कमी चार वेळा तरी instagram, facebook, twitter आणि youtube वर स्क्रोलिंग करत राहणे.  संध्याकाळी चहा आणि जेवण करताना हि सोशल मिडिया आणि यु ट्यूब हमखास असणारच. रात्री झोपेपर्यंत  हातात मोबाईल असणारच. पुन्हा तो उश्याला ठेवूनच तसेच झोपी जायचे.  पुन्हा दुसऱ्या दिवशी नोटीफिकेशन पासून सुरवात......................

Communication चे माध्यम हे कधी दैनंदिन जीवनातील आवश्यक गरज आणि सवय झाली हे कळलेच नाही. संपर्क आणि मनोरंजना सोबतच आपल्या बहुतेक प्रश्नांची उत्तरे हि “गुगल” बाबा चुटकीसरशी देतो. न कळणाऱ्या गोष्टी हि अगदी सोप्या आणि त्वरित कळतात.   आपल्याला पत्ता सापडत नसेल तर योग्य  पत्ता शोधून देईल. करोडो – अब्जावधीचे हिशोब क्षणात आणि अचूक करून देईल. त्यातील अलार्म आणि रिमांईडर आपल्याला महत्वाच्या मिटिंगची  याची आठवण करून देतो.  दूर राहणारे नातेवाईक व्हिडीओ कॉलमुळे रोज भेटू किंवा बघू शकतो. जगाच्या घडामोडी पण लगेच इंटरनेट क्रांती मुळे लगेच आपल्याला कळतात. सध्या लॉकडाऊन काळात हि अधिकाधिक कामे हि या इंटरनेट मुळे होत आहे. 

पण या इंटरनेट क्रांती – सोशलमिडियाची दुसरी नकारात्मक बाजू देखील आहे.

फेक न्यूज बातम्या हि क्षणात सगळीकडे पोहचतात. यामुळे मॉबलीन्चीग किंवा दंगली घडतात. काहीजन पब्जी किंवा टिकटॉक  सारख्या अनेक गेम्स आणि अप्लिकेशनच्या आहारी जातात. सोशल मिडियावर पोस्ट केलेल्या  फोटोचे लाईक्स आणि कमेंट वाढत का नाही म्हणून चिंताग्रस्त आणि नैराश्याकडे वाटचाल करू लागतात. सोशल मिडियावर हजारो मित्र- मैत्रिणी असतात सोशल मिडियावर चॅटिंगहि दिवस-रात्र सुरु पण  खऱ्या आयुष्यात एक जवळचा मित्र- मैत्रिण हि बोलायला नसते.  खोट्या बातम्या आणि अफवा यांच्या प्रभावी प्रसारामुळे खरे- खोटे यातील फरक हि न कळण्या इतके आपण असाहाय्य होऊन जातो.  

“The Social Dilemma” याच सर्व मुद्यांवर सविस्तर आणि परखड चर्चा करते.

“The Social Dilemma” हि नेटफ्लिक्सवर याच महिन्यात नुकतीच प्रदर्शित झालेली डॉक्युमेंटरी आहे.  हि डॉक्युमेंटरी पाहिल्यानंतर हमखास डोक्यात विचार येईल कि, सर्व अप्लिकेशन बंद करावे किंवा मोबाईल आणि   लॅपटॉप बंद करून काहीवेळ असेच सुन्न होऊन बसावे.

“The Social Dilemma” हि  डॉक्युमेंटरी जेफ ऑरलोव्स्की (Jeff Orlowski) यांनी दिग्दर्शित केली आहे. ज्यात सिलिकॉन व्हेलीतील अनेक गोष्टीवर बारकाईने चर्चा केली आहे. जी-मेलचे जी-चॅट (Gmail and G-chat), गुगल ड्राईव्ह, फेसबुकवरील लाईक बटण, फेसबुक पेजेस यासारख्या फीचर्समुळे फेसबुक, twitter, युट्युब, गुगल, instagram, pinterest सारख्या अप्लिकेशनचा वापर हा झपाट्याने कसा वाढला आणि या कंपनीची प्रगती व  महत्व हि अधिकाधिक वाढत गेले. पण त्यानंतर हावर्ड आणि न्यू-यॉर्क युनिवर्सिटीच्या संशोधनानुसार सोशलमिडीयाचा वापर हि ड्रग्स इतकाच हानिकारक आणि चिंताजनक आहे हे निदर्शनास आणून दिले. या संशोधनात समोर आलेल्या सोशल मिडिया व्यसनाबद्दल परखड भाष्य केले आहे.  या डॉक्युमेंटरीमध्ये फेसबुक, twitter, युट्युब, गुगल, instagram, pinterest सारख्या अप्लिकेशनच्या अधिकाऱ्यांचे इंटरव्ह्यू दाखविले आहेत. त्यांनी या सोशलमीडियाची सुरुवात कशी का केली ..... ते पुढे त्यांना काय वाटले किंवा कोणत्या नकारात्मक गोष्टी निदर्शनास आल्या याबद्दल चर्चा केली आहे.

या अधिकाऱ्यांची चर्चा आणि मुलाखतीचे  संभाषण सुरु असताना एका  कुटुंबाचे उदाहरण दिले आहे आणि हे उदाहरण खूपच चिंताग्रस्त करणारे आहे.  आपला सोशल मिडीयाचा वापर हा कसा वाढत जातो याचे अत्यंत बारकाईने विश्लेषण केले आहे.

या फिल्ममध्ये एका कुटुंबाचे उदाहरण खूप संवेदनशील पद्धतीने मांडले आहे. मला त्यातील एक प्रसंग खूपच सुन्न करून गेला. ज्यात ते  कुटुंब एकत्र जेवण्यासाठी बसताना त्यांची आई सर्वांचे मोबाईल एका डब्यात  बंद करून लॉक करते आणि हे लॉक एका तासानेच उघडेल असा टाईमर लावते. ती आई, वडील आणि तीन मुलं एकत्र जेवायला बसतात पण त्यांचे जेवण्यात अजिबात लक्ष नसते. सर्व कुटुंबियांचा अस्वस्थपणा आणि शांतता खूपच भीषण दिसते. तेवढ्यात एकाच्या मोबाईलला नोटीफिकेशनचा आवाज होतो व सर्वांची अस्वस्थता अजून वाढते. या कुटुंबातील ती मुलगी जेवत असताना खोट बोलून मोबाईल घ्यायला जाते हि... पण तो डबा लॉक असल्याने तिला मोबाईल घेता येत नव्हता. अखेरीस ती तो डबा फोडते आणि मोबाईल घेते...जेवण हि सोडून देते....व स्वतःच्या खोलीत जाऊन सेल्फीचे फिल्टर लावून फोटो अपलोड करत बसते. त्यावरील लाईक्स आणि कमेंटने तिला अधिक आनंद मिळतो तर त्यातील एका कमेंट मध्ये तिचे कान मोठे असते तर अजून सुंदर दिसली असती. या कमेंटमुळे ती चटकन नैराश्येकडे झुकू लागते. इतर कुटुंबीय पण जेवण सोडून आपले मोबाईल घेऊन आपल्या रूममध्ये निघून जातात. 

फ़क़्त एक तास मोबाईल नाही वापरायचा म्हणून इतका अस्वस्थपणा हि खरंच खूप टोकाची व्यसनाधीनता आहे.  असे अनेक प्रसंग खूप संवेदनशील पद्धतीने यात दाखविले आहेत. जर आपण आपल्या आयुष्यातदेखिल निरखून पाहिले तर आपल्या घरात किंवा आपल्या बाबतीत हि या घटना घडत असल्याच्या लक्षात येईल.

या डॉक्युमेंटरीमध्ये पुढे फेक न्यूजवर देखील सविस्तर चर्चा केली आहे.  खोट्या बातम्या किंवा अफवा या सोशल मिडियामुळे अधिक वेगाने पसरतात. यावर का कंट्रोल करता येत नाही? यामुळे सोशलमिडियाला होणारा फायदा कोणता? समाजाचे होणारे नुकसान कोणते? या फेक न्यूजमुळे आपण कसे हतबल होतो ? आपल्याला खरे-खोटे का ओळखता येत नाही ? फेक न्यूज आणि राजकारण यांचे कसे संबंध असतात? राजकारणाला याचा कसा फायदा होतो? अश्या प्रत्येक प्रश्नांवर अगदी चिकित्सकपणे चर्चा केली आहे. यासाठी हल्लीच कोरोना आणि लॉकडाऊनच्या   काळात देश-विदेशातील कोरोना बातम्याचे उदाहरणे मांडली आहेत. या फेक न्यूजमुळे झालेल्या दंगली, मॉब लिंचीग ते सिव्हील वॉर होण्याची शक्यता किती गंभीर आहे हे या  डॉक्युमेंटरीमध्ये मांडले आहे.

एकूणच संपूर्ण डॉक्युमेंटरीमध्ये आपण सोशलमिडीयाचा कसा वापर करतो... आपण आपल्या मोबाईलवर जे  प्रत्येक क्लिक करतो. त्या प्रत्येक क्लिकचे सायकोलोजिकली, पोलिटिकली आणि सोशली निरीक्षण कशाप्रकारे  केले जाते. आपला सर्व डाटा एकत्र स्टोअर करून त्यानुसार आपल्याला कसे मेन्यूप्लेनेट केले जाते.  आपल्या विचारांवर आणि कृतीवर सोशलमिडियाचे कंट्रोल कसे वाढत जाते. आणि महत्वाचे म्हणजे आपण सोशल मिडिया पुढे हतबल झालो आहोत हे आपल्याला कळत हि नाही. हे खूप संवेदनशील पद्धीतीने मांडले आहे.

या डॉक्युमेंटरीच्या अखेरीस सोशलमिडीयाच्या वापराचे ड्रग्समध्ये किंवा फेक न्यूज सारख्या गंभीर घटना घडू नयेत म्हणून डॉक्युमेंटरीमधील मुलखातदारांनी सोपे आणि आपल्याला माहित असेलेल्या काही टिप्स दिले आहेत. जे तुम्हाला ती डॉक्युमेंटरी पाहिल्यावर कळेलच.... मी त्या बद्दल इथे लिहिणार नाही.

शेवटी इतकेच म्हणेन कि, प्रत्येकाने हि डॉक्युमेंटरी नक्कीच बघायलाच पाहिजे.... त्यातून स्वतः मध्ये बदल देखील केलाच पाहिजे.  

लेखिका : अंजली प्रविण, ८+ वर्षांपासून समुपदेशक आणि डेटा विश्लेषक  म्हणून सामाजिक क्षेत्रात कार्यरत आहेत. 

amkar.anju@gmail.com 

पुढील लेखासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा.

Degree मिळाल्यानंतर पुढे काय ? फेलोशिप म्हणजे काय माहिती आहे का ? सामाजिक क्षेत्रांशी संबंधित Fellowships