कोकणातल्या निसर्गाची दशा आणि मानवाच्या आयुष्याची दुर्दशा : थोडं वास्तवतेचा स्वीकार करूया.
आजची ताजखबर : "पावसामुळे हाहाकार झाला." अमुक अमुक ठिकाणी महापूर, भूसख्खलन आणि ढगफुटी झाली आणि शेकडो / हजारो माणसांचा मृत्यू झाला. खरंच याला "पाऊस" दोषी आहे का ?
भारतात हिमालय परिसरातील भागाला स्वर्ग असे म्हणतात. तसे महाराष्ट्रात कोकणाला स्वर्ग असे म्हणतात. पाहायला गेले तर हिमालय आणि कोकण हे एकमेकांपासून खूप दूर आहेत. पण यांत एक साम्य आहे ते म्हणजे इथला "निसर्ग"
उत्तर भारतातील "हिमालय पर्वत" आणि महाराष्ट्रातील " सह्याद्री" हे दोघेही निसर्गाचे रक्षणकर्ते होते. इथल्या जंगलामुळे वादळी वारे, पूर आणि भूसख्खलने रोखली गेली होती. अनेक वन्यजीवांना त्यांचं हक्काचं घर मिळत होतं. इकडे खूप दुर्मिळ असे औषधी वनस्पती मिळायची.
पण सध्याची वास्तविक स्थिती : उत्तर भारत
२०१३ मध्ये केदारनाथ प्रलय म्हणजे महापूर आणि भूसख्खलनामुळे ४००० हुन अधिक लोक मृत्युमुखी पडले. हजारो गावे उध्वस्त झाली.
२०२१ उत्तराखंडच्या जोशीमठ तालुक्यात मोठा हिमकडा कोसळल्याने धौली गंगा नदीला महापूर आला.
२०२३ जुलै १०० हुन अधिक मृत्यू आणि १०० हुन अधिक जखमी हिमाचल प्रदेश, दिल्ली आणि पंजाबला महापुराची परिस्थिती ते हि पहिल्याच पावसात.
सध्याची वास्तविक स्थिती : महाराष्ट्र
२०२३ : इरशाळगडाच्या ईशाळवाडी भूसख्खल दुर्घटना २७ जणांचा मृत्यू ८० हुन अधिक जखमी पूर्ण गाव उध्वस्त
२०२१ चिपळूण रत्नागिरी महापूर -वाशिष्ठी नदीने रौद्र रूप धारण केलं. २५१ हुन अधिक मृत्यू, २०००० हजाराहून अधिक लोकांचे स्थलांतरण
२०१९ कोल्हापूर महापूर -पंचगंगा नदीने रौद्र रूप धारण केलं. ३०००० हजाराहून अधिक लोकांचे स्थलांतरण
२०२३ बिपरजॉय चक्रीवादळ, २०२१ तोक्ते चक्रीवादळ, भूकंप , उन्हाच्या अति झळा किंवा उष्मघाट्यामुळे मृत्यू
दरवर्षी मुंबई, बदलापूर , पुणे , चंद्रपूर, गडचिरोली इथला पूर हा कायम असतोच.
या मी मोजून ३- ४ घटना लिहिल्या ज्या मोठ्या - मोठ्या बातम्यांना सांगितल्या गेल्या कि, पावसामुळे हाहाकार झाला. पण खरंच याला फक्त "पाऊस" दोषी आहे का ?
हिमालय आणि कोकण या दोन्ही हि ठिकाणी अनेक वर्षांपासून मुसळधार पाऊस पडतो. तसे आपण भूगोलात देखील नक्की वाचले किंवा शिकले असेल. या दोन्ही ठिकाणी खूप जंगले देखील होती. या जंगलामुळे इथले वन्यजीव आणि इथली माणसं सुरक्षित असायची. इथले वातावरण संतुलित असायचे पण आता "कमर्शियल पर्यटन" म्हणून तर कधी "विकास" म्हणून नदीपात्रात आणि जंगलात अतिक्रमणे सुरु झाली.
धरणासाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
रस्त्यासाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
रेलवेसाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
मेट्रोसाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
विमानतळसाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
पर्यटनासाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
कारखान्यासाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
रोजगारासाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
घरे आणि इमारती बांधण्यासाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
खनिजांसाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
वीजप्रकल्पासाठी : बेसुमार जंगलतोड सुरु झाली.
हि "बेसुमार जंगलतोड" ची लिस्ट न संपणारी आहे.
शहरात नदी आणि समुद्राचे घाणेरडे नाले केले गेले. याचे उत्तम उदहारण मुंबई, पुणे , रायगड, चिपळूण किंवा उत्तर भारतातील कोणतीही नदी ची सध्याची परिस्थिती बघू शकतो. या नदीपात्रात फक्त अतिक्रमणे केले असे नाही तर त्यात सर्व सांडपाणी सोडण्याचे माध्यम मानले जाते. कमर्शियल विकासाच्या मागे माणूस इतका धावत आहे. दरवर्षी लाखों झाडांची कत्तल करत आहे. जेसीबीने डोंगर ओरबाडत आहे.
परिणामी दरवर्षी पुरमय परिस्थिती आणि भूसख्खलने वाढत आहेत. आणि हे वाढतच राहणार. पावसाचे जलचक्र असंतुलित बनणार. उष्माघात वाढणार. पाणी टंचाई होणार. शेतीवर परिणाम होणार. शेती उत्पन्नाचे पुरात किंवा दुष्काळात नुकसान झाले तर पुन्हा अन्नटंचाई आणि महागाई सुरु. मग पुन्हा विकासाच्या नावाने अजून नवीन जंगले तोडायला सुरु.
अश्या परिस्थिती "मृत्यू" हा कायम तिथल्या गावकर्यांचा आणि गरीब सामान्य माणसाचा होतो त्याला शासन ५ लाख वैगरे नुकसानभरपाई देणार. पण पुन्हा विकासाच्या नावाने जंगलतोड मात्र करत राहणार. जो पर्यंत माणूस विकासाच्या नावाने झाडांची कत्तल, जंगले आणि नदीवर अतिक्रमण करत राहणार तसा तो स्वतःच्या विध्वंस विकासाकडे ओढला जाणार.
या लेखाचा एकच उद्देश आहे कि , विकासाचा खरा अर्थ समजून घेतला पाहिजे.
"प्रकृती आहे तर प्रगती आहे." निसर्गरूपी राखणदार संपला तर माणूस हि संपणारच.
म्हणून निसर्ग जपण्यासाठी आपले एक पाऊल उचला.
अन्यथा कोकणातील "स्वर्ग" हा शब्द जाऊन फक्त "नरक" उरेल.
लेखिका : अंजली प्रविण, ८+ वर्षांपासून समुपदेशक आणि डेटा विश्लेषक म्हणून सामाजिक क्षेत्रात कार्यरत आहेत.
amkar.anju@gmail.com
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा