फातीमाबी शेख – इतिहासाने दखल न घेतलेली पहिली महिला मुस्लिम शिक्षिका (2 min read)

फातीमा बी – इतिहासाने दखल न घेतलेली पहिली महिला मुस्लिम शिक्षिका

सावित्रीबाई फुले हे नाव शिक्षण आणि सामाजिक क्षेत्रात कार्य करणाऱ्या प्रत्येकाला सुपरिचित आहे. भारतीय स्त्रीवादाचा आणि शैक्षणिक एल्गारचा चेहरा म्हणून त्यांची ओळख आहे. अजून एक अशी स्त्री आहे तिला म्हणाव तस इतिहासात स्थान मिळाल नाही पण सावित्री-जोती यांच्या सामाजिक कार्यात त्या स्त्रीचा सिंहाचा वाटा होता. ती स्त्री म्हणजे फातीमाबी शेख, पहिल्या महिला मुस्लिम शिक्षिका, यांचे कार्यही सावित्रीबाईंप्रमाणेच महान आणि महत्वाचे आहे. 200 वर्षा पूर्वी मुस्लिममहिलेने घराबाहेर पडून शिक्षणकार्य करेन हे एक दिवा-स्वप्न होत. अशा कठीण परिस्थितीत फातीमाबी यांनी केलेले कार्य हे नक्कीच दखल घेण्यासारखे आहे. इतिहासाच्या पुस्तकात स्थान न मिळालेल्या या महान स्त्री बद्दल माहिती देणार हा लेख.

Source: theprint.in

सावित्रीबाई फुले यांच्या जयंतीला (3 जाने) पंतप्रधान मोदींनी सावित्रीबाईंना अभिवादन केले. इतकेच नव्हे तर सावित्रीबाईंचा सनातनी विचारधारेविषयीची मते माहिती असूनही RSS ने त्यांना मानवंदना दिली. पण सुरवतीला इतिहासाच्या पुस्तकांत सावित्रीबाईंचा साधा उल्लेख ही नसायचा. फातीमाबी यांच्या ही बाबतीत हेच झाले आहे. त्यांच्या कार्याची दखल इतिहासकारांनी म्हणावी तशी घेतली नाही.

समाजाने वाळीत टाकले असताना फातीमा बीचे कुटुंब सावित्री-जोति यांच्या मदतीला आले.

सावित्रीबाई फुले आणि जोतिबा फुले यांना त्यांच्या सुधारणा वादी विचारांमुळे वाळीत टाकण्याचे अनेक प्रयत्न झाले. त्यात त्यांना त्यांचे घर ही सोडावे लागले. त्यावेळी जोतिबा फुलेंचा मित्र उस्मान शेखने त्यांना मदत केली. सावित्री-जोति हे दोघे उस्मानच्या घरात राहत होते. पुढे याच घरात मुलींची शाळा भरविण्यात आली. फातिमाबी या उस्मानशेख  यांच्या बहीण होत्या.

धर्माच्या ठेकेदारांविरोधाला खंबीरपणे तोंड देणाऱ्या फातीमाबी

सावित्रीबाईंसोबत फातिमाबी यांनी सुद्धा सनातानी समाजकंटकांचे हल्ले सहन केले. फातीमा बी यांच्या वर दगडफेक झाली , त्यांच्यावर शेणही फेकले गेले. पण तरीही या दोघींनी कोणालाही न घाबरता स्त्री शिक्षणाचा किल्ला लढवत ठेवला. तसेच मुस्लिम कट्टरवादयांच्या नजरेत ही फातीमा बी यांचे कार्य खुपत होते. फातीमाबी यांचे कार्य हे त्यावेळच्या कट्टरवादयांना रुचणारे नव्हते. पण फातीमाबी यांनी या विरोधाला कधीही भीक घातली नाही.

आणि फातीमाबी शाळेत शिकवायला लागल्या

सावित्रीबाई दलित महिला तसेच काही उच्चवर्णीय मुलींना देखील शिकवत होते. तो काळ  असा होता की जोतिबा फुले मुलींना पूर्णवेळ शिकवू शकत नव्हते. कारण जो समाज पुरुषसत्ताक व्यवस्थेत दबला गेलाय त्या समाजाला एका पुरुष शिक्षकाने मुलींना शिकविणे कधीच सहन होणारे नव्हते. म्हणणून जोतिबा फुलेंनी सावित्रीबाईंना शिक्षिका म्हणून तयार केले. पण सावित्रीबाईंना ६ महिन्यांसाठी शाळेच्या कामासाठी नगरला जावे लागणार होते. मुलींना शिकवणार कोण हा प्रश्न उभा राहिला. त्यावेळी फातीमा बी यांनी शिक्षिका म्हणून जबाबदारी  व्यवस्थित पार पाडली. फातीमाबी या ५ शाळेतील मुलींना शिकवत होत्या. असे म्हणतात की जसे जोतिबाफुलेंनी सावित्रीबाईंना शिक्षिका म्हणून तयार केले त्याचप्रमाणे फातिमाबी याना सावित्रीबाईंनी लिहायला आणि वाचायला शिकवले.

Source: feminisminindia.com

फातिमाबी यांच्या कार्याबाबत मर्यादित संशोधन

आपल्याला फातीमाबी यांच्या बद्दलजी माहिती मिळते ती सावित्रीबाईंनी जोतिबा फुले लिहिलेल्या पत्रातून मिळते. फातीमा बी यांचे कार्य सावित्रीबाईप्रमाणे लिखित स्वरूपात कधी जतन केले नाही. तसेच फातीमा बी  यांनी त्यांच्या कार्याबद्दयाल काहीच लिहून ठेवले नाही, त्यामुळे आपल्याला त्यांच्याबद्दल फार कमी महिती मिळते. त्यांचे कार्य हे सावित्री-जोती यांच्या कार्याच्या तोडिस-तोंड आहे. कारण मूलतत्ववादाचा भयंकर पगडा असलेल्या तात्कालिक मुस्लिम समाजात एका स्त्रीने शिक्षण घेणे आणि सामाजिक कार्यात झोकून देणे याची आपण कल्पना ही करू शकत नाही.

सर अहमद खान यांनी १८७५ साली एका कॉलेज ची स्थापना केली, हेच पुढे जाऊन अलिगढ मुस्लिम विद्यापीठ म्हणून ओळखले जाऊ लागले. सावित्री आणि फातीमाबी यांनी १८४८ साली मुलींसाठी शाळाचालू केली. पण इतिहासणे फातीमा बी यांच्या कार्याची दखल घेतली नाही. पुरुषयासत्ताक व्यवस्थेचा किडा हा मुस्लिमसमाजाला ही लागला आहे. त्यामुळेच की काय मुस्लिम विद्वानांनी फातीमाबी यांच्या कार्याला म्हणावे तसे महत्व दिले नाही. तो सन्मान त्यांना मिळायालाच हवा. सावित्री-जोती या मालिकेतून फातीमाबी बद्दल बरीच माहिती मिळत होती पण प्रेक्षकांची चांगल्या विषयाबद्दलची उदासीनतेमुळे ती मालिकाही थांबविण्यात आली. असो, ९ जानेवारी फातिमाबी यांच्या जयंती निमित्त त्यांच्या कार्याला अभिवादन करण्याचा हा  छोटासा प्रयत्न.

 

संदर्भ :

द प्रिंट , ९ जाने २०१९ Why Indian history has forgotten Fatima Sheikh but remembers Savitribai Phule  https://theprint.in/opinion/why-indian-history-has-forgotten-fatima-sheikh-but-remembers-savitribai-phule/175208/

शि द पिपल , २४ जाने २०२०, Fatima Sheikh: The Muslim Feminist Forgotten By Indian History https://www.shethepeople.tv/sepia-stories/fatima-sheikh-muslim-feminist-forgotten-history/

लेखक : प्रवीण, यांची शिक्षण क्षेत्रात फेलोशिप झालेल्या आहेत.  मागील १०+ वर्षांपासून सामाजिक क्षेत्रात गावपातळी ते राज्यपातळीवर शिक्षण आणि सामाजिक विकासाच्या अनेक प्रकल्पावर कार्य करीत आहेत. 

संपर्क : ७७३८८८२६९२