विद्रोही तुकाराम - सारांश २

वैदिक पंडितांचे सिंहासन हादरले

भारतीय समाजावर वेद, उपनिषद आणि पुराणांचा प्रचंड प्रभाव होता आणि अजूनही आहे. सर्व धार्मिक शास्त्रांवर ब्राह्मण वर्णांची पकड होती. या धर्मग्रंथांशिवाय समाज मनुस्मृतीने लादलेल्या अमानुष तरतुदीच्या काळोखात होता. मनुस्मृतीने लादलेल्या अन्यायकारक कायद्यांनी समाज पिळून टाकला होता. क्षुद्रांना वेदांवरील हक्क नाकारले गेले.  वेद ऐकणे, वाचन करणे आणि वेदांवर भाष्य करणे यावार ब्राह्मणांची एकाधिकारशाही होती. ब्राह्मण व्यतिरिक्त इतर कोणी तसे केले तर ते पाप मानले जात होते. जर क्षुद्रांनी वेद ऐकले, वाचले किंवा त्यावर भाष्य केले तर मनुस्मृतीत शुद्रांना अमानवीय शिक्षा होती . संत तुकारामांनी या अंधकारमय युगात या वर्णव्यवस्थे विरुद्ध आसूड उंचावले होते. त्यांच्या अभंगाच्या ओळींनी वेदिक पंडितांच्या गर्वाला जखमी केले होते. ते नेहमीच उच्चवर्णीयांना त्यांच्या अभंगांद्वारे  अनुत्तरित करीत. या ब्लॉगमध्ये, मी तुकारामांचा वेदांविषयीचा दृष्टिकोनावर प्रकाश टाकणार आहे.

डॉ. आ ह साळुखे - विद्रोही तुकाराम चे लेखक

तुकाराम हे सामान्य कवि नव्हते. ते सामाजिक विषयांबद्दल योग्य आकलन असलेले कवी होते आणि त्यांचे अभंग शहाणपणाने भरलेले होते. ते कीर्तनाद्वारे कर्मकांड आणि शोषणात्मक  वर्णप्रणालीवर प्रश्न उपस्थित करीत असत . ते पंडितांच्या (ब्राह्मण विद्वान) ज्ञानाला आव्हान देत असत.

“शाब्दिक विद्वानांवर” प्रहार

तुकारामांनी शब्दाचे सामर्थ्य नाकारले नाही परंतु शहाणपणाशिवाय शब्दाच्या सामर्थ्याचा काही उपयोग होत नाही हे उद्धृत केले. ते नेहमी सांगत होते की तोंडातून निघणारे शब्द अर्थ समजल्याशिवाय वापरू नये. शब्दाचे सार समजल्याशिवाय हा शब्द ओझ्याशिवाय काहीच नाही.  “वैदिक शाब्दिक पंडितांची” बैलांशी तुलना करुन तुकारामांनी वैदिकांच्या नाजूक जागेवर प्रहार केला. ते म्हणाले की बैल साखर घेऊन जात असतो पण साखरेची चव त्याला कधीच चाखता येणार नाही, बैलाच्या नशिबी निव्वळ कडबाच आहे. शाब्दिक पंडित त्या बैलासारखे होते. ते फक्त शब्दांचे ओझे वाहून घेत होते परंतु त्यांनी शब्दांच्या मागच शहाणपणा कधीही चाखला नाही. तुकाराम एका अभंगात म्हणतात कि “साकरेच्या गोण्या बैलाचिये पाठी| तपासी सेवती करबाडे||”

 तुकारामांचे अभंग प्रस्थापित वर्गावर आसूड बडवत होते. अभंगांची तोफ शाब्दिक विद्वानांविरूद्ध धडधडत होती. यांचे शब्द प्रस्थापितांच्या जिव्हारी लागत होते. त्यावेळी अनेक उच्चवर्णातले लोक घोकंपट्टी करून आणि वेदांचे श्लोक पाठांतर करून विद्वान झालेले होते. अशा घोकंपट्टी-बाज विद्वानांची तुलना तुकारामांनी घोड्याशी केली. घोडा जशी ओझी वाहतो तशीच ओझी हे विद्वान वाहत असतात. विनाअर्थाचे श्लोक आणि घोकून जमवलेले ज्ञान हे निव्वळ ओझ आहे. अशा लोकांना तुकाराम म्हणतात

अर्थेविना पाठांतर कासया करावे| व्यर्थची मरोनी घोकूनिया||

घोकूनिया काय वेगी अर्थ पाहे| अर्थरूप राहे होऊनिया||

नका दंतकथा येथे सांगो कोणी : जेव्हा ते अक्षरशः शाब्दिक आणि पोथीबाज पंडितांवर हल्ला करीत होते तेव्हा त्यानी पुराणातल्या दंतकथांवरही हल्ला चढवला होता. ते म्हणायचे की कुठल्याही अनुभवाशिवाय पौराणिक दंतकथा सांगू नका. या कथा आपल्या कानांना आनंद देतील परंतु ती व्यावहारिक जीवनात निरुपयोगी ठरतील. निव्वळ वाणीविलास हाच दंतकथांचा काय तो उपयोग.  तुकाराम म्हणाले की दंतकथा म्हणजे केवळ शब्दांचा गौरव. पण शब्दांपेक्षा अनुभव महत्त्वाचा होता. त्यांचे  अभंग अशा कथाकारांचा खरपूस समाचार घेत असत. आणखीन एका अभंगात अशा ढोंगी विद्वानांना म्हणतात कि तुमचे हे शब्द अनुभवाविना काही कामाचे नाहीत. सुख या शब्दाने सुख येत् नाही त्यासाठी सुख अनुभावावेच लागते.

येरांनी सांगावी रेमट कहाणी| चिता रंजवणी कराया||

तुका म्हणे येथे पाहिजे अनुभव| शब्दांचे गौरव कामा नये|| २८४३.२,४

मैथुनाचे सुख सांगितल्या शून्य| अनिभावविन कळू नये||

तुका म्हणे जळो ते शाब्दिक हे ज्ञान| विठोबाची खूण विरळा जाणे|| २९६०.२,३

नका दंतकथा येथे सांगो कोणी| कोरडे ते मानी बोल कोण? ४१९०.१

त्यावेळी वेदांमधील जटिल मंत्र आणि श्लोकांचे पठण करणारे लोक होते. असे लोक पौराणिक कथा सांगून शौर्य कथा सांगत होते. तुकारामांनी अशा प्रकारच्या पंडितांना सुनावले होते. ते म्हणाले होते कि शूरता हि केवळ शब्दांत असता कामा नये ती व्यवहारात आणि कृतीत दिसली पाहिंजे. शब्दाची शूरता बिनकामाची आहे. (बोलो जाणे अंगी नाही शूरपण| काय ते वचन जाळावे ते||)

तुकारामांचा व्यवहारीक दृष्टीकोन: 

तुकारामांजवळ पुरेसे व्यावहारिक ज्ञान  होते. ब्राह्मणवादी विद्वानांनी त्यांना अव्यवहार्य आणि अत्यधिक-भावनाप्रधान संत म्हणून दर्शविले होते. परंतु त्यांचे अभंग   त्यांची व्यावहारिकता आणि जीवनाबद्दलचे तर्कशुद्ध दृष्टीकोन सिद्ध करण्यासाठी पुरेसे आहेत . लोकांच्या दु:खामुळे ते संवेदनशील झाले हे सत्य आहे. त्यांना सामाजिक विषय, दारिद्र्य, भेदभाव आणि असमानता यांचे भान  होते. कोणत्याही पंडितांचे प्रवचन ऐकून जेवण नाही मिळणार, ते  केवळ परिश्रम करूनच मिळेल याची त्यांना जाणीव आहे. अशा अति-दैववादी लोकांना तुकारामांनी अभंगातून चांगलेच फटकारले आहे.

तुका म्हणे काय कहाण्या अरे सांगाल गोष्टी|चाटावे तुमचे बोल रे भुका लागल्या पोटी|||

वेद गाळून घ्यावेत

वेद भारतीय संस्कृतीचा सर्वात प्रभावशाली घटक आहे. भारतीय समाजातील बहुतेक सर्व बाबींवर त्याचा प्रभाव आहे. हिंदू धर्माच्या अनुयायांवर वेदांचे प्रभाव सकारात्मक तसेच नकारात्मक आहेत. हा हिंदू धर्माचा सर्वात महत्वाचा ग्रंथ मानला जातो. वेद या शब्दाचा अर्थच “जाणून घेणे” हा आहे.

पिढ्यानपिढ्या पाठ करून वेद जपले  गेले. पण जसजसा काळ पुढे जात गेला वेदांच्या अर्थापेक्षा वेदांच्या शब्दाला जास्त महत्व मिळत गेल. वेदप्रमाण काढून शब्द्प्रमाण असा प्रवास झाला. शूद्रांना वेद वाचणे, ऐकणे आणि त्यावर भाष्य करण्याचा अधिकार नव्हता. भारतीय समाजातील मोठा वर्ग वेदांपासून दूर होता.

कारागृहाच्या भिंती प्राचीन चार्वाकांनी हादरवून टाकल्या. पण वैदिक पंडितांनी त्यांची बदनामी केली. गौतम बुद्धांनी वेदांना नकार दिला होता. परंतु वेदांनी विविध युक्त्यांचा उपयोग करून त्यांचे विचार समाप्त केले .  संवेदनशील मनाचे तुकारामसुद्धा वेदांच्या तुरुंगातून स्वत: ला मुक्त करण्यासाठी अंधार युगात  निर्भयपणे उभे राहिले आणि “मी तुमच्या वेदांचा अंकित नाही .” असे उघडपणे गरजले .

 संत तुकारामांना ही सत्यता चीकीस्तिकपणे  विचार करण्याच्या सवयीमुळे त्यांच्या लक्षात आली. वेदांच्या मते सर्वांचा आत्मा हा ब्रह्मा आहे. वेद हे समानतेचे साधन मानले जात होते परंतु प्रत्यक्षात ते  विषमतेचे साधन बनले. तुकाराम यांना शूद्र असल्यामुळे वेदांवर काही अधिकार नव्हते परंतु त्यानी वेदांना पूर्णपणे नाकारले नाही. त्यांना ठाऊक होते की जाणीवपूर्वक वेदांना समाजातील मोठ्या घटकापासून दूर ठेवले गेले आहे. वेदांमधील चांगला भाग घ्यावा अस ते म्हणत कारण त्यांचा विवेक जागा होता.

वैदिक पंडित यांनी वेदांचे सोयीस्कर अर्थ काढले आणि लोकांना गंडे घालायला लागले. तुकाराम लोकांना म्हणतात कि भेद गाळून उरलेला वेद स्वीकारा. वर्ण प्रथेविरूद्ध उघडपणे बंडखोरी करणारे ते पहिले संत होते. त्यांनी मनुस्मृतीचा नियम मोडला आणि वेदांवर भाष्य केले.

गाळूनिया भेद| प्रमाण तो ऐसा भेद||७४६.३

आहे तैसे बरी | खंडे निवडतो वेदांची||१४८५.६

तुकारामांनी धर्माच्या नावे लोकांची फसवणूक करणाऱ्या पंडितांना “धर्मठक” म्हटले तेव्हा तात्कालिक वैदिकांना खूप मिरच्या झोंबल्या असतील. भोळ्याभाबड्या लोकांच्या  अज्ञानाचा गैरफायदा घेणाऱ्या या महाठकांनी उभा केलेल्या धर्माच्या बाजारावर भाष्य करतान तुकाराम म्हणाले होते असे "धर्मठक पंडित हे स्पष्टपणे दर्शवितात कि त्यांच्याकडे शाब्दिक ब्रह्मज्ञान आहे परंतु आतून त्यांना पैशाची तहान लागलेली असते. "

( मुखे बोले ब्रम्हज्ञान | मनी धनाभिमान ||)

मी वेदवक्त्या पंडितांना मानत नाही आणि  मी वेदाचा अंकित नाही, तुकारामांनी केली हि घोषणा म्हणजे भारताच्या सामाजिक इतिहासातील बौद्धिक आणि मानसिक स्वातंत्र्याचा उद्घोष होता