विद्रोही तुकाराम - सारांश १

पार्श्वभूमी

महाराष्ट्र हे भारताचे प्रगतीशील राज्य आहे आणि १२ ^व्या शतकापासून  संत परंपरा  हे या राज्याचे वैशिष्ट्य राहिले आहे. हे राज्य वारकरी पंथाच्या परंपरेसाठी नेहमीच ओळखले जाते. पंढरपूरच्या पवित्र ठिकाणी वारी करून व विठ्ठलाची पूजा करणारा हा एक पंथ आहे. हा पंथ भक्ती चळवळीचा एक भाग आहे. वारकरी पंथात अनेक संत आढळतात ज्यांचे गेल्या ५०० वर्षाच्या काळातील कार्य १८ व्या शतकात दस्तऐवजीकरण करण्यास महिपीने सुरवात केली.

 परंतु या कवितांचे दस्तऐवजीकरण करताना वारकरी संप्रदायाच्या संतांच्या मूळ शिकवणुकीसह बरेच काही जोडले गेले आणि बदल केले गेले. हे जवळजवळ प्रत्येक धर्मात घडले. संत तुकाराम हे महाराष्ट्राच्या परंपरेतील एक अत्यंत प्रभावी संत होते. त्यांच्या शिकवणीचा चुकीचा अर्थ काढला गेला, त्याच्या महान पात्राची हत्या केली गेली आणि समकालीन प्रस्थापित वर्गाकडून त्याच्या तर्कशुद्ध विचारांचे दफन करण्याचा प्रयत्न केला. त्याच्या कविता कृत्रिम बदलांचा आणि प्रक्षेपांचा देखील बळी पडल्या. संत तुकाराम थोर बुद्धीजीवी होते पण आपण त्यांना साहित्याच्या मर्यादित सीमेतच पाहत आलो.   डॉ. आ. ह. साळुंखे या प्रख्यात साहित्यिकांनी सत्याचे अनावरण केले आहे आणि त्यांच्या विख्यात मराठी  “विद्रोही तुकाराम” या कादंबरीच्या च्या माध्यमातून क्रांतिकारक आणि बंडखोर संताचा चेहरा जगासमोर आणला आहे. 

विद्रोही तुकाराम या पुस्तकावर आधारित क्रांतिकारक संत तुकाराम यावर लेखांची हि ब्लोग मालिका आहे. हा मालिकेचा पहिला लेख आहे.

विचार आणि कृतीचा मनुष्य

 समकालीन समाज मुस्लिम राजांच्या क्रूर राजवटीखाली होता आणि जातीयता शिगेला होती. खालच्या स्त्रारातील आणि वर्णातील लोकांना अनेक  मूलभूत अधिकार नाकारले होते. प्रस्थापित वर्ग निरर्थक कर्मकांडाद्वारे  गरिबांना लुटत होता . 

सर्व वर्णातील स्त्रीयांना आणि शूद्रांना  देव व वेदांवरील हक्क नाकरून त्यांना उपेक्षित केले. हा काळ असा होता की सर्व प्रकारचे भेदभावानी चरम टोक गाठले होते.जातीवादाचे स्तोम माजले होते. पण याच काळात आश्वस मराठा साम्राज्याची सुरवातीच्या पाउलखुणा बालशिवरायांच्या रुपात खुणावत होत्या आणि तुकारामांच्या रुपात अमानवी कर्मकांड आणि वर्णव्यवस्थेसाठी एक क्रांतीकारक व बंडखोर आव्हान उभे होते.  तुकारामांचा जन्म पुण्याजवळील देहू येथे १६०८  मध्ये झाला. तुकाराम हे  श्रीमंत कुटुंबातील होते. तुकाराम यांच्या कुटुंबाकडे किरकोळ विक्री आणि सावकारी  करणारा व्यवसाय होता आणि शेती व व्यापारातही त्यांचे कुटुंब होते. त्याचे आईवडील  विठोबाचे भक्त होते . लहानपणापासूनच तुकारामांना भगवान विठ्ठलाची आवड होती. गरीब व शोषक व्यवस्थेचे दु: ख पाहून ते अभंगांच्या माध्यमातून विठ्ठलाला प्रश्न विचारत असत . त्यांना सामाजिक विषयांचे ज्ञान होते आणि शोषणात्मक सामाजिक संरचनेबद्दल त्यांना राग होता. ते आपल्या अभंगद्वारे आपला संताप व्यक्त करत  आणि हे विचार ते स्वतःच्या कृतीतही आणत. सामाजिक प्रकटीकरणानंतर बंडखोर संताच्या या प्रवासाला एक मोठे वळण लागले . तुकारामांच्या आयुष्यातील हा एक मैलाचा दगड होता.                

तुकारामांना झालेला साक्षात्कार हा अध्यात्मिक नव्हता तर सामाजिक स्वरूपाचा होता

तुकारामांचा कौटुंबिक व्यवसाय सावकारी  होता. त्यांचे कुटुंबही श्रीमंत होते.  असहाय्य लोक तारणासाठी आणि कर्ज घेण्यासाठी त्याच्या वडिलांकडे येत. पण गरिबांकडून  कर्ज वसूल करणे हे त्याच्या जीवनाचे उद्दीष्ट नव्हते. त्याउलट पिढ्यानपिढ्या ज्या समाजाला सन्मानाने जगण्याचा हक्क नाकारला होता आणि ज्यांना माणूस असूनही पशु सारखे वागविले जात होते अशा व्यथित समाजासाठी त्यांना लढायचे होते. लहानपणापासूनच तुकारामांना  गरीब, पददलित आणि शोषित वर्गाविषयी आपुलकी होती. एकदा  गावात प्रचंड दुष्काळ पडला होता. त्यावेळी तुकारामांना गरिबांची दशा बघून व्यथित झाले. ते गावाबाहेर असलेल्या भानमनाथच्या डोंगरावर गेले आणि तेथे 7 दिवस ध्यान करण्यास बसले. त्यांना  सात दिवसांनी जो साक्षात्कार झाला तो सामाजिक स्वरूपाचा होता. पण वैदिक पंडितांनी त्याला धार्मिक रंग दिला.

या साक्षात्कारचा थेट परिणाम म्हणून  डोंगरावरून परत आल्यानंतर त्यांनी घरात पाऊल टाकण्याआधी सावकारीसाठी घेतलेली   कर्जाची कागदपत्रे इंद्रायणी नदीत बुडविली. हा गूढ, गहन असा धार्मिक किंवा आध्यात्मिक स्वरूपाचा हा साक्षात्कार नव्हता परंतु तो एक सामाजिक स्वरूपाचा साक्षात्कार होता. हा साक्षात्कार सामाजस्थीतीच्या डोळस, सहृदय आणि चीकीस्तिक निरीक्षणातून घडलेल्या अस्सल जीवनदर्शनाच्या स्वरूपाचा होता. पण एखाद्याने स्वतःची संपत्ती किंवा अधिकार त्याग  हे सामान्य नाही. कर्जाचे बुडवलेली कागदापत्रे  ही मानवी इतिहासामधील एक दुर्मिळ घटना आहे. ज्यांची नैतिक चेतना अत्यधिक विकसित आहे, ज्यांचा विवेक स्थिर आहे आणि ज्यांची माणुसकीची संकल्पना जिवंत आहे अशा फारच थोडी लोक अशा प्रकारच धाडस करू शकतात. तुकाराम अशा मुक्त लोकांपैकी एक होता, त्याच्या विलक्षण आचरण आणि विचारांची परिपक्वता तुकारामांनी दर्शविली. मार्क्सच्या आधी सुमारे दोनशे वर्षे तुकाराम वर्गाची बंधने झिडकारून डी-क्लास झाले होते.

क्रांतिकारक साक्षात्काराचे चुकीचे अर्थ लावले गेले किंवा दुर्लक्षित केले गेले

ही एक क्रांतिकारी घटना आहे परंतु विद्वानांनी या घटनेकडे अत्यंत दुर्लक्ष केले. त्याऐवजी ही घटना वेगळ्या दृष्नाटीकोनातून भ्रष्टपणे सादर केली गेली. या घटनेतून असे वर्णन केले गेले कि कारण तुकाराम हे व्यावहारिक नव्हते आणि केवळ भावनांच्या आहारी जाऊन त्यांनी आपल्या व्यवसायाचा बळी दिला. अशी व्याख्या म्हणजे या  महान कृतीचे महत्त्व कमी करण्याचा प्रयत्न. समकालीन समाजात केवळ धार्मिक प्रकटीकरणाला अधिक महत्त्व होते. पण तुकाराम हे  साधारण धार्मिक अभंग रचणारे कवी नव्हते. तुकारामांनी जो त्याग केला तो ना भावनेच्या आहारी जाऊन, ना व्यवहार शून्यतेतून , आणि  ना विरक्तीतून. त्याच हे कृत्य हे सामाजिक भान जागृत असल्याने झाले आहे.  जर हि घटना अव्यवहार्य कृत्य असेल तर सावरकरांचे समुद्रात उडी मारणे किंवा सामाजिक सुधारणाचा वसा घेणाऱ्या आगरकरांचे आर्थिक स्थैर्य जाणे  या घटनासुद्धा अव्यवहार्य ठरतील. 

तुकारामचे अभंग हे असत्याला दिलेले खणखणीत उत्तर होते

चित्रपट आणि प्रवचनांच्या माध्यमातून तुकारामांची अशी खोटी प्रतिमा सादर करण्याचा प्रयत्न केला जात होता ज्यात तुकारामांची आर्थिक परिस्थिती बिकट असल्याचे दर्शवित होते. तसेच आपल्या कुटुंबासाठी दोन वेळा जेवण मिळविण्यासाठी ते संघर्ष करीत होते अस हि चित्र उभे केले होते. शिवाय, तुकारामांच्या मुखी महिपाने आपले स्वतःचे शब्द जोडले आणि असा दावा केला की तुकारामांनी सन्यासीचा मार्ग स्वीकारला आणि जगण्याचे साधन म्हणून भिक्षा मागणे निवडले. 

या बडबडीला काडीमात्र तथ्य नाही.  संत तुकारामांनी बर्‍याच वेळा भिक्षा मागून जगणार्यांचा तीव्र शब्दात विरोध केला. आपल्या अभंगांमधून त्यानी देवाला हि खडसावल होत. ते एका अभंगात म्हणतात कि मी ‘अन्नाल महाग झालो नव्हतो'.

नाही दुकलालो अन्ना | परी या मान जनार्धना || ६०८.१

कोणते कारण राहिले यामुळे| जे म्या तुज बळे कष्टवावे||

नाही काही चिंता मारतो उपवासी| अथवा त्या म्हैसी गाई व्हाव्या||६८६.१,३

नाही आम्ही खात ! काही कोणाचे खर्च !! २१३३.३

तुकाम्हणे नाही पडत उपवास| फिरतसे आस धरोनिया|| २९२०.४

त्यांच्या अभंगांच्या या ओळींनी आपल्याला तुकारामांबद्दलचे  सत्य स्पष्टपणे  सांगितले. असे अनेक अभंग आहेत कि ज्यात तुकारामांच्या आर्थिक आणि कौटुंबिक परिस्थिती बद्दल पसरवलेल्या असत्यालाच खोट पाडल.  उच्चवर्णाच्या प्रचलित विधी आणि शोषणांविरोधात तुकारामांनी केलेली बंडखोरीचा केली होती. तुकारामाची  शिकवण तळागाळात पसरवण्यापासून वैदिक पंडितांना  रोखायची होती .त्यामुळेच त्यांच्याविरोधात असत्य पसरवण्यात आले होते.  त्यांच्या विरोधात पसरवण्यात आलेल्या अफवा हा प्रस्थापित वर्गाचा त्यांच्यावर असलेला राग होता..       

प्रस्थापित समकालीन सामर्थ्याने आणखी एक खोटे सांगितले की तुकाराम घाबरे  आणि कमकुवत होते. आपल्या भित्र्या स्वभावामुळे त्यांचे मन कौटुंबिक जीवनातून उडाले होते. हि माहिती पूर्णपणे निराधार माहिती होती. तुकाराम यांनी २० वर्षांहून अधिक काळ जातीवाद, वर्ण प्रथेविरूद्ध लढा दिला आणि वेदांवर जोरदार टीका केली होती. तत्कालीन ब्राह्मणवादी समाजाने लादलेल्या शोषण व्यवस्थेविरोधात आवाज उठविला होता. इतका शक्तिशाली आणि बौद्धिक माणूस कमकुवत होता असे म्हणणेच तथ्यहीन आहे. तुकाराम नावाच्या क्रांतिकारक आणि विद्रोही संताचे महत्त्व कमी करण्यासाठी ठराविक लोकांनी हि चुकीची माहिती पसरवली. या सिंहाचे चित्रण शेळीच्या रुपात करायचं प्रयत्न प्रस्थापितांकडून झाला

तुकारामांकडे कर्ज देण्याचे साधन होते जे सामान्य लोकांचे शोषण करू शकले असते, त्यांनी ते स्वतः बुडविले. त्याच्या आचरणाने ऐहिक संपत्तीसाठी आपल्यासमोर एक आदर्श ठेवला. कुटुंबाच्या फायद्यासाठी संपत्ती मिळविली पाहिजे, परंतु फसवणूक करून किंवा अकारण प्रलोभनांमध्ये अडकून ते मिळवू नये, असे त्यांनी आपल्या कृतीतून लोकांना सांगितले. हा आदर्श संन्यास्यासाठी नव्हता, तर गृहस्थांसाठी होता. या कृत्याद्वारे त्यांनी  सर्वसामान्यांशी जवळीक साधली. त्यांनी त्यांच्या सुख-दु: खाची समेट घडवून आणली. त्यांने सिद्ध केले की ते  केवळ विचारांचे  मनुष्य नव्हे तर कृती करणारे संत होते. 

क्रमशः

पुढील लेख तुकारामांचे वेद, उपनिषद, पुराणे इ वर काय मत होते त्यावर असेल